طلیع? سخن

کرامت امانتی است الهی که بسان گوهر ارزشمندی از سوی رب مالک در صدف وجود عبد سالک به ودیعه گذاشته شده است و از مهم ترین عوامل کمال انسانیت و مقام آدمیت محسوب می شود.

هرچند در تبیین این فرایند از سوی مکاتب و مذاهب مختلف، تعاریف گوناگونی ارائه شده است، اما مناسب ترین و متعادل ترین تعریف عبارت است از: «عظمت و ارزش های ذاتی و درونی که در انسان نهفته است و در دیگر کائنات پیدا نمی شود.»

در اهمیت مقول? کرامت همین بس که خداوند عالی وحی آسمانی را با وصف کرامت بر پیامبر هادی (ص) آغاز کرد: «اقرأ و ربک الأکرم»(1) و انسان را با خصیص? تکریم ستود: «و لقد کرّمنا بنی آدم...»(2) و ملاک برتری وکرامت بشر را پرهیزگاری دانست: «... إن اکرمکم عندالله اتقاکم...».(3)

با عنایت به اینکه قرآن کریم به زیباترین شکل و عالی ترین روش، مقام و منزلت انسان را تجلیل کرده است، نویسند? این سطور در صدد است که با الهام از آموزه های وحیانی و با رویکرد دینی ـ روان شناختی به معرفی انواع کرامت و شاخص های آن بپردازد. امید است که مورد توجه خوانندگان محترم قرار گیرد.

انواع کرامت

در فرهنگ اسلامی دو نوع کرامت برای انسان تعریف شده است:

1. کرامت ذاتی: این نوع کرامت به طور تکوینی در پرتو نعمت ها و قابلیت های خاصی که خداوند به بنده اش اعطا کرده، در نهاد او به ودیعه گذاشته شده است و اختیار کردن انسان در کسب این مقام نقش ندارد. به واسط? این فضیلت، انسان در مرتبه ای قرار می گیرد که برتر از دیگر موجودات است. قرآن کریم می فرماید: «لقد کرّمنا بنی آدم و حملناهم فی البّر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی اکثر ممن خلقنا تفضیلاً؛(4) ما فرزندان آدمی را گرامی داشتیم و آنان در صحرا و دریا بر مرکب های راهوار سوار کردیم و از نعمت های پاکیزه به آنان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده ایم، برتری بخشیدیم.»

از این آیه استنباط می شود هر کمالی که در دیگر موجودات هست، حدّ اعلای آن در بشر وجود دارد. این کرامت یک وجه عمومی و کلی دارد که هم? انسان ها را شامل می شود؛ از این رو حتی انسان های مشرک، کافر و فاسق از این نوع کرامت برخوردار بوده اند، ولی چنین گوهر بی همتایی را کُفران کرده و اصالت هویت اصیل خویش را به پای امور فناپذیر و ارزش های دروغین فدا کرده اند.

2. کرامت اکتسابی: یک نوع علّو روحی و اعتلای معنوی است که بر پای? تقوا و پارسایی ظهور می کند. قرآن کریم می فرماید: «... إن اکرمکم عندالله اتقاکم...؛(5) همانا گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.» براساس این آیه انسان ها در ارتباط با این نوع کرامت یکسان نیستند، بلکه متفاوت هستند و هرچه میزان تقوا و پرهیزگاری آنان بیشتر باشد، کرامتشان نیز بیشتر خواهد بود. کسی که می خواهد به مقام مکرّمین دست یابد، از پستی ها گریزان است و به اعتلا گرایش دارد.

نخستین فروغ امامت حضرت علی (ع) می فرماید: «روح خود را از هرگونه پستی گرامی بدار، هرچند برحسب ظاهر تو را به سوی امور مرغوب بکشاند.»(6) کسی که به کارهای پست روی می آورد، نه تنها چیزی نصیب او نمی شود، بلکه از جان و روح خود سرمایه گذاری می کند بدون اینکه بهر? چشمگیری دریافت کند. انسان کریم فقط بند? خداست. آنچه با گوهر ذاتش بیگانه است به بوستان وجودش راه نمی دهد. از بندِ تمام دشمنان درونی و برونی رها شده و با سرشتی عالمانه و روحی کریمانه در وادی فضایل اخلاقی قدم می گذارد.

خلافت الهی

نخستین شاخص کرامت انسان مقام جانشینی او نسبت به خداوند سبحان است که در مقال وحی از آن به عنوان «خلیفة الله» یاد می شود. این ویژگی جایگاه آدمی را در نظام احسن تعیین می کند و نشان می دهد که وی در زمین? معرفت حقایق از استعداد خاصی برخوردار است. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «و اذ قال ربّک للملائکه انّی جاعلٌ فی الارض خلیفه...؛(7) هنگامی که خداوند به ملائکه گفت من می خواهم در زمین جانشینی را قرار دهم...». در این آیه منظور از «خلیفه» شخص حقیقی بشر نیست، بلکه مراد شخصیت حقوقی آدم و مقام انسانیت است که او را شایست? مقام خلافت کرده است. آموزه های وحیانی مبیّن این حقیقت است که سنت خداوند در احکام تکوینی بر آن شد که قوانین تکوینی جهان را به وسیل? یک نوع از مخلوقاتش آشکار کند. از این رو انسان را برگزید و به او امتیازها و کرامت هایی را عطا کرد و عصار? آن امتیازها همان جامعیت وی نسبت به دیگر مخلوقات است؛ چون دیگر مخلوقات حتی فرشتگان از هستی محدودی برخوردارند و تنها مظهر اسم معینی از اسمای الهی هستند. این انسان با آنکه ضعیف آفریده شده است، به حقیقت مای? عبرت و شگفتی هر عبرت گیرنده است؛ زیرا او با آن همه ضعف آغازین و جهل ابتدایی، پس از شکوفایی استعداهایش در امور مهم تصرف می کند و بر کائنات سلطه پیدا می کند و آن قدر در این مسیر پیش می رود که این اختراعات شگفت آور عصر کنونی را از خود بروز می دهد و اختراعات غیرقابل شمارش را در آینده ارائه می دهد؛ بنابراین حکمت خداوندی اقتضا می کند که چنین مخلوقی را خلیف? خود کند تا سنت های الهی را در عالم تکوین برپا کند و اسرار خلقت و بدایع حکمت و منافع احکام معبود خویش را آشکار کند.(8)

درک اسرار آفرینش

از دیگر جلوه های کرامت انسان، علم و آگاهی او نسبت به اسمای الهی است. منظور از علم به اسما تنها فراگیری یک سلسله الفاظ نیست، بلکه حقایق غیبی عالم است که به لحاظ نشان? خدا بودن بر آنها لفظ «اسم» اطلاق شده است و علمِ به آنها از منظر قرآن چنان ارزش والایی دارد که حتی ملائکه و فرشتگان مقرب الهی شایستگی آگاهی از این اسما را ندارند. خداوند می فرماید: «و علّم آدم الاسماء کلّها...؛(9) و علم اسرار آفرینش را به آدم آموخت...» این آیه نشان می دهد که انسان از ارزش و کرامتی برخوردار است که دیگر کائنات حتی ملائکه هم از آن برخوردار نیستند؛ از این رو همین فضیلت سبب شده است تا خداوند انسان را از اسمای خودش آگاه کند و بدون واسطه آن حقایق را به وی بیاموزد.

مسجود فرشتگان

نعمت مسجود بودن انسان پس از نعمت خلافت و تعلیم اسرار آفرینش سومین موهبتی است که به عنوان شاخص کرامت به وی عطا شده است. خداوند در سور? بقره می فرماید: «و اذ قلنا للملائکه اسجدوا لآدم فسجدو الا ابلیس...؛(10) و هنگامی که به فرشتگان گفتیم که بر آدم سجده کنید، همگی سجده کردند جز شیطان...» این آیه نه تنها ارزش والا و مقام متعالی انسان را بیان می کند، بلکه برتری او را بر فرشتگان نشان می دهد؛ زیرا اگر انسان موجودی کامل تر از ملائکه و افضل بر آنان نبود، صحیح نبود که وجود کامل برای وجود ناقص خضوع و کرنش کند.

شایان یاد آوری است که فرشتگان برای انسان سجد? پرستش نکردند؛ زیرا سجد? پرستش مخصوص خداست و سجد? آنان بر انسان به معنای تواضع و تکریم مقام انسانیت بود و به امتثال فرمان خداوند چنین تکریمی را برای انسان کامل روا داشتند؛ نظیر آنچه که از برادران و پدر حضرت یوسف (ع) در برابر این پیامبر سر زد: «... خرّوا له سجداً...؛(11) و همگی در برابر او به سجد افتادند.»

بنابراین سجد? فرشتگان برای آدم تکریم و تحیت بود، نه عبادت و اطاعت؛ یعنی ملائکه چون آدم را مظهر خود یافتند، بر او سجده کردند، نه اینکه به عنوان معبود خود.(12)

تسخیر موجودات جهان

در جهان بینی اسلامی انسان از چنان مقام و موقعیتی برخوردار است که می تواند از نیروی عقل و توان جسمی خود در راستای پرده برداری از اسرار و شگفتی های جهان استفاده کند و تمام نیروهای طبیعت را مسخّر خود گرداند. قرآن کریم در زمینه می فرماید: «الله الذی خلق السموات و الارض و انزل من السماء ماء فاخرج به من الثمرات رزقاً لکم و سخر لکم الفلک لتجری فی البحر بامره و سخر لکم الانهار و سخر لکم الشمس و القمر دائبین و سخر لکم اللیل و النهار؛(13) خداوند آسمان ها و زمین را آفرید و از آسمان آبی را فرو فرستاد و با آن میوه ها را برای روزی شما از زمین بیرون آورد و کشتی ها را مسخر شما کرد تا بر سطح دریا به فرمان او حرکت کنند و نیز نهرها را مسخر شما کرد و خورشید و ماه را که با برنام? منظمی در حرکت هستند به تسخیر شما درآورد و شب و روز را مسخر شما ساخت.»

از منظر قرآن کریم معنای تسخیر موجودات این است که آنها به گونه ای آفریده شده اند که به انسان نفع برسانند نه اینکه سدّ راه زندگی و منافع انسانی باشند: «ولقد مکّنّاکم فی الارض و جعلنا لکم فیها معایش قلیلاً ما تشکرون؛(14) ما تسلط بر زمین را برای شما قرار دادیم و در آن انواع وسایل زندگی را مهیا کردیم، اما کمتر شکرگزاری می کنید.» بنابراین تسخیر موجودات برای انسان حکایت از مقام و موقعیت ذاتی او دارد.

حامل بار امانت الهی

انسان موجودی با استعداد است که می تواند با کسب معرفت و تهذیب نفس به اوج افتخار برسد. آسمان، زمین، کوه ها و دیگر کائنات دارای نوعی معرفت الهی هستند؛ یعنی خدا را تسبیح می کنند و در برابر عظمت او خاضع هستند، ولی هم? اینها به صورت ذاتی و تکوینی است و تکاملی در آن وجود ندارد، اما معرفت انسان به همراه تکامل و آمیخته با اراده و اختیار است؛(15) از این رو قرآن کریم بشر را امانت دار خداوند معرفی کرده و می فرماید: «انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان...؛(16) ما امانت (تکلیف و ولایت الهی) را بر آسمان ها، زمین و کوه ها عرضه داشتیم، ولی آنها از حمل آن سر برتافته و هراسیدند و انسان آن را بر دوش کشید». این آیه بیان می کند که پذیرفتن امانت از ویژگی های انسان است که هم? موجودات جهان آفرینش از پذیرش آن سرباز زند.

مفسران و قرآن پژوهان در باب این امانت اقوال گوناگون دارند. بعضی گفته اند که منظور از امانت «تکالیف الهی» است که اطاعت و عمل به آن موجب سعادت و سرپیچی از آن موجب شقاوت می شود و در میان تمام موجودات جهان آفرینش، تنها انسان است که بر اثر برخورداری از اختیار و آگاهی، استعداد و توانایی آن را دارد که دستورات الهی را بپذیرد و به آن عمل کند و در نتیجه خود را به سر منزل مقصود برساند.

بعضی دیگر گفته اند که منظور از این امانت «شناخت خداوند» است و در میان موجودات جهان این انسان است که می تواند آفریدگار جهان و مبدأ خود را بشناسد و با اطاعت و پرستش او، خود را به سر منزل کمال برساند.(17)

علامه طباطبایی (ره) در این زمینه می فرماید: جمل? «انّا عرضنا الامانة» معنایش این است که ما ولایت الهی و استکمال به حقایق دین (علم و عمل به حقایق) را بر آسمان ها و زمین عرضه کردیم و هیچ کدام استعداد پذیرفتن آن را جز انسان نداشت.(18)

وقتی گفته می شود که امانت بر انسان عرضه شد، یعنی نهادن آن در خمیرمایه و فطرت انسان است، نه اینکه به صورت تشریعی بر یکایک مردم عرضه شد و آنان پذیرفتند. چیزی که می تواند مای? امتیاز انسان نسبت به دیگر مخلوقات از لحاظ ساختار وجودی باشد، قو? عقل و اراده است که انسان را بر دیگر موجودات برتری بخشیده است؛ از این رو امانت موهبتی است که خداوند به آدمی داده و در حد خودش ارزش پیدا کرده است. به همین دلیل آی? امانت دلالت بر کرامت ذاتی انسان و شناخت هویت او دارد.

آزادی و اختیار

یکی دیگر از ملاک های ارزش انسانیت که زیربنای حقوق و اخلاق است مسئل? «اختیار و آزادی» است. در قرآن کریم آیات زیادی وجود دارد که با صراحت بر اختیار انسان دلالت دارد: «قل الحق من ربکم فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر؛(19) بگو حق از سوی پروردگار شماست. هرکس می خواهد ایمان بیاورد و هرکس می خواهد کافر شود.»

انسانی که به پذیرشِ باوری مجبور شود، حتی اگر آن باور درست هم باشد، کرامت وی سرکوب شده است و شخصیت او مورد اهانت قرار گرفته است؛ به همین دلیل از منظر آموزه های قرآنی، بشر برای پذیرش عقیده مجبور نیست و باید در گزینش اعتقادی به مرحل? اقناع دست یابد. این اقناع باید در فضایی به دور از هرگونه جوسازی و فشارهای محسوس و نامحسوس باشد و پیامبران موظف بوده اند موانعی را که فراروی انسان قرار دارد، کنار بزنند تا او بتواند آزادانه و آگاهانه شخصیت انسانی خود را پاس بدارد.

قرآن کریم هدایت را امری انتخابی می داند و آن را منطبق با علاقه و تمایل پیامبران (ع) نمی داند و تصریح می کند که: «انک لاتهدی من احببت ولکن الله یهدی من یشاء و هو اعلم بالمهتدین؛(20) تو هرکس را که دوست داری نمی توانی راهنمایی کنی، ولی خداوند هرکس را بخواهد راهنمایی می کند و او به هدایت شدگان آگاه تر است.» این آیه مبین این حقیقت است که مقول? ایمان و کفر و باور و عدم باور در چهارچوب اجبار و اکراه قرار نمی گیرد و طبق اراده و خواست خداوند از طریق چگونگی آفرینش و قوانین جاری در فطرت بشر اعمال می شود. بر همین اساس است که قرآن عدم اکراه در دین را به عنوان یک اصل مطرح می کند و می گوید: «لا اکراه فی الدین قد تبین الرّشد من الغیّ»(21) در این آیه اجبار در پذیرش دین به طور کامل نفی شده است و عدم اجبار در دین چیزی جز احترام به کرامت انسانی نیست و پاسداری از این کرامت در گرو حفظ آزادی و انتخاب است. به همین دلیل پیامبر اکرم (ص) هیچ گاه کسی را به پذیرش دین مجبور نکرد، بلکه از راه های گوناگون به روشنگری جامعه پرداخت و اصل انتخاب و گزینش را با کرامت انسانی هماهنگ می دید.(22)

کمال بی نهایت

از دیگر جلوه های کرامت انسان سیر کمال بی انتهاست؛ زیرا وی موجودی است سالک و پویا که می تواند در کوی عشق الهی مراحل و مدارج کمال را طی کند و معبودش را با وصف «ارحم الراحمین» ملاقات کند: «یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحاً فلماقیه؛(23) ای انسان تو به سوی پروردگارت سخت تلاش می کنی، پس به دیدار او خواهی رسید.» این آیه معیار عزت و شرافت انسان را حرکت و کوشش به سوی معبود خود می داند؛ یعنی اگر انسان بخواهد می تواند خود را به سوی مبدأ وجود سیر دهد و خود را به مقام و منزلتی برساند که موجودی ملکوتی شود تا هم او از پروردگار خود خشنود و هم خدا از او خشنود شود و داخل بهشت خاص خداوند گردد.

نفی نگرش طبقاتی

قرآن کریم به منظور حفظ شرافت و عزت انسان نگرش طبقاتی را نفی می کند و آن را با کرامت وی ناسازگار می داند. در شبه جزیر? عربستان و در فرهنگ بومی آنجا چنین نگرشی شایع بود و این ایده آن قدر عمیق و گسترده بود که حتی آداب عبادی را هم دربرمی گرفت. با دقت در بعضی از آیات چنین به دست می آید که در اذهان پاره ای از اشراف که مسلمان شده بودند، این باورها (تعصبات طبقه ای) همچنان ریشه داشت و قرآن کریم در بسیاری از موارد این عقاید را مطرح و بر آنها خط بطلان کشیده است، از جمله آنکه در آداب برگزاری مراسم حج اشراف در عرفات از منطقه ای که عموم مردم روانه می شدند، حرکت نمی کردند و این عمل را برخلاف شأن خود قلمداد می کردند. قرآن به آنان تذکر می دهد که این قبیل بینش های طبقاتی را کنار بگذارید و می فرماید: «ثم افیضو من حیث افاض الناس و استغفروا الله ان الله غفور رحیم؛(24) سپس از همان جایی که انبوه مردم روانه می شوند، شما نیز روانه شوید و از خداوند طلب آمرزش کنید؛ زیرا او آمرزنده و مهربان است». در جامع? طبقاتی، توده های مردم به عنوان افراد پست به شمار می آیند و یکی از عوامل گریز اشراف از پذیرش دین الهی آن بود که همان عموم مردم به این ادیان روی می آوردند. قرآن کریم نگرش جامع? اشرافی و طبقاتی را به موضوع دین باوری افراد عادی چنین گزارش می دهد: «قَالُوا أَ نُؤْمِنُ لَک وَ اتَّبَعَک الأَرْذَلُونَ ؛ (25) آیا به تو ایمان بیاوریم در حالی که افراد فرومایه از تو پیروی می کنند؟»

این نوع دیدگاه و نگرش با کرامت و عزت انسان ها سازگاری ندارد و ادیان الهی معمولاً با این مشکل مواجه می شدند و به همین جهت معمولاً پیروان نخستین ادیان آسمانی، توده های محرومی بودند که در سای? نگرش طبقاتی، شرافت و عزت آنان خرد شده بود و در پرتو تعالیم دین می خواستند این نقیصه را جبران کنند.

این جریان در خصوص دین اسلام تبلوری روشن داشت. هنگامی که خورشید اسلام در شبه جزیر? عربستان طلوع کرد، جامع? بشری در این سرزمین و دیگر ممالک دنیا گرفتار چالش های طبقاتی بود. در این جامعه اهل کتاب خودشان را امت برگزید? خدا محسوب می کردند. قرآن کریم در چندین آیه به این موضوع اشاره می کند و آن را یک پندار واهی قلمداد می کند و بر آن مهر بطلان می نهد.

این نگرش های تعصبی و رفتارهای طبقاتی با کرامت و شرافت انسانیت منافات داشت و دین مبین اسلام با محو این قبیل تقسیم بندی ها و در پرتو گسترش آموزه های الهی اش کرامت افراد سرکوب شده را به آنان بازگرداند.(26)

پی نوشت ها:

1. سور? علق، آی? 3.

2. سور? اسراء، آی? 70.

3. سور? حجرات، آی? 13.

4. سور? اسراء، آی? 70.

5. سور? حجرات، آی? 13.

6. نهج البلاغه، ترجم? محمد دشتی، قم، انتشارات ائمه (ع)، 1379 شمسی، نامه 31، ص 532.

7. سور? بقره، آی? 30.

8. تفسیر تسنیم، آیت الله جوادی آملی، قم، مرکز نشر اسراء، 1378 شمسی، ج 3، صص 52 ـ 49.

9. سور? بقره، آی? 31.

10. سور? بقره، آی? 34.

11. سور? یوسف، آی? 100.

12. تفسیر تسنیم، ج 3، ص 271.

13. سور? ابراهیم، آیات32 و 33.

14. سور? اعراف، آی? 10.

15. تفسیر نمونه، آیت اله مکارم شیرازی و همکاران، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1368 ش، ج 17، ص 453.

16. سور? احزاب، آی? 72.

17. مبانی انسان شناسی در قرآن، عبداله نصری، تهران، مؤسس? فرهنگی دانش و اندیش? معاصر، 1385 ش، صص 225ـ224.

18. المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی، ترجم? سیدمحمدباقر موسوی همدانی، تهران، انتشارات کانون محمدی، 1368 ش، ج 16، ص 350.

19. سور? کهف، آی? 27.

20. سور? قصص، آی? 56.

21. سور? بقره، آی? 256.

22. مجل? آین? پژوهش، شماره 102، بهمن و اسفند 1385 ش، صص 32ـ31.

23. سور? انشقاق، آی? 6.

24. سور? بقره، آی? 199.

25. سور? شعراء، آی? 111.

26. مجل? آین? پژوهش، شماره 102، بهمن و اسفند 1385 ش، صص 34ـ33.

سوتیتر:

آموزه های وحیانی مبیّن این حقیقت است که سنت خداوند در احکام تکوینی بر آن شد که قوانین تکوینی جهان را به وسیل? یک نوع از مخلوقاتش آشکار کند. از این رو انسان را برگزید و به او امتیازها و کرامت هایی را عطا کرد و عصار? آن امتیازها همان جامعیت وی نسبت به دیگر مخلوقات است.